آبانگان یکی از جشن‌های ایرانی است که در ستایش و نیایش ایزدبانو آناهید که ایزد آب‌های روان بوده است و در روز دهم آبان ماه برابر با آبان روز و به یادبود آب،این عنصر باارزش و فرشته آب برگزار می شود.واژه ی آب که جمع آن آبان است،در اوستا و در زبان پهلوی«آپ» ، در زبان سانسکریت«آپه» و در فارسی هخامنشی«آپی» تلفظ می شده است.
این عنصر مانند سایر عناصر چهارگانه ،آب،آتش،خاک و باد،در آیین ایرانیان باستان مقدس بوده است و آلوده کردن آن گناهی بس بزرگ است.در گذشته برای هریک از این چهار عنصرفرشته ی ویژه ای را نسبت داده بودند.به گواهی اوستا و نامه های دینی پهلوی ایرانیان عناصر چهارگانه پایه نخستین زندگی هستند و زرتشتیان امروز نیز آن هارا پاک و ستوده می دانند.در یشت ها آمده است به سرچشمه آب درود می فرستیم ،به گذرگاه های آب درود می فرستیم،به کوه هایی که از فراز آن ها آب روان است درود می فرستیم،به دریاچه ها و دریاها و استخرها درود می فرستیم.در یسنا 65 بخش10 اهورامزدا به پیامبرش می گوید :نخست به آب روی آور و نیاز خویش را از آن بخواه.در ویشتاسب یشت آیه 8 آمده است که:آب فر ایزدی بخشد و به کسی که او را بستاید.
در جشن آبانگان پارسیان و به ویژه زنان در کنار دریا یا رودخانه فرشته آب را ستایش می کنند.ایرانیان کهن از انجایی که آب را مقدس می دانستند هیچ گاه آن را آلوده نمی کردند و آبی را که رنگ،بو و مزه آن دگرگون شده بود را برای آشامین و شستشو به کار نمی بردند.هرودوت مورخ یونانی می گوید:«ایرانیان در میان آب ادرار نمی کنند،آب بینی یا دهان خود را در آن نمی اندازند و در آن دست و روی نمی شویند.»استرابون جغرافی دان یونانی نیز می گوید:«ایرانیان در آب روان خود را شستشو نمی دهند و در آن لاشه مردار نمی اندازند و آنچه ناپاک است در آن نمی ریزند.»
ابو ریحان بیرونی در آثار الباقیه می گوید:«آبان روز،دهم آبان ماه است و آن را عید می دانند که به جهت همراه بودن دو نام آبانگان می گویند.در این روز«زو» پسر تهماسب از سلسله پیشدادیان به شاهی رسید،مردم را به کندن قنات ها و نهرها و باز سازی آن ها فراخواند.»
منابع و مآخذ دوران اسلامی پیشینه ی اسطوره ی این جشن را مربوط به خروج افراسیاب تورانی از ایران می دانند.از جمله در تاریخ بعلمی آمده است که«روز خروج افراسیاب از ایران،آبان روز و ماه آبان بود که آن روز را جشن می گرفتند و آن را سومین جشن(از لحاظ بزرگی) پس از نوروز و مهرگان دانستند.»
همچنین در کتاب اخبار ایران که استخراجی از کتاب الکامل ابن اثیر است،سالروز خروج افراسیاب پادشاه توران زمین از ایران را مصادف با آبان روز از آبان ماه دانسته و می گوید که ایرانیان این روز را جشن می گرفته اند.
طبری نیز در این باره گفته است:«بیرون راندن افراسیاب از مملکت پارسیان به روز آبان در ماه آبان بود و پنجم این روز را عید گرفتند که از شر و ستم افراسیاب رسته بودند و آن را پس از نوروز و مهرگان عید سوم کردند.»
به نقل از کتاب : جشن های ملی ایرانیان ، رضا دشتی